Dorobek naukowy ks. prof. Józefa Turka obejmuje trzy monografie (praca doktorska, rozprawa habilitacyjna oraz wydana w 2009 r. książka Filozoficzne interpretacje faktów naukowych) i kilkadziesiąt innych pozycji – artykułów, haseł encyklopedycznych i recenzji. Jego prace badawcze koncentrowały się wokół czterech grup zagadnień: metafilozofii, filozofii nauki, metakosmologii oraz filozofii przyrody.

2.1. Metafilozofia

Problematyka tego kierunku badań dotyczyła zwłaszcza relacji pomiędzy nauką a filozofią oraz kwestii filozoficznego wyjaśniania tzw. kosmicznych koincydencji.

2.1.1. Relacje między nauką a filozofią

Niemal od początku swojej działalności naukowej Ksiądz Profesor był zainteresowany możliwością uprawiania filozofii w łączności z osiągnięciami nauk szczegółowych. Chodziło mu zwłaszcza o istotę i charakter ewentualnych związków i relacji zachodzących pomiędzy filozofią przyrody uprawianą w nurcie arystotelesowsko-tomistycznym a współczesną kosmologią przyrodniczą (10). Zainspirowany poglądami ks. Kłósaka, opowiadał się za autonomicznością zarówno nauk szczegółowych, jak i tradycyjnej filozofii przyrody. Z drugiej zaś strony wskazywał na potrzebę otwartości filozoficznej refleksji na osiągnięcia nauk przyrodniczych, zwłaszcza w jej aspekcie dynamicznym, tzn. w procedurach dochodzenia do wiedzy filozoficznej, w niektórych zabiegach jej sprawdzania oraz różnych zabiegach poznawczych (19). Uzasadniał, że otwartość filozofii na nauki przyrodnicze nie tylko nie musi naruszać jej autonomiczności, ale w wielu przypadkach może wywierać pozytywny wpływ na rozwój filozofii.

Inspiracją do podejmowania problematyki metafilozoficznej skoncentrowanej na zagadnieniach wzajemnych relacji nauki i filozofii były też prowadzone przez Księdza Profesora badania naukowe z historii i filozofii kosmologii. Dostarczały one zarówno konkretnych przykładów z dziejów współczesnej kosmologii, jak i aktualizowały pytanie o możliwość i ewentualny sposób wykorzystywania jej osiągnięć w rozważaniach filozoficznych. Problematyka ta została przedstawiona w trzech artykułach poświęconych Albertowi Einsteinowi. Pierwszy z nich (23) zawiera rekonstrukcję poglądów twórcy teorii względności na temat celów, zadań, roli i poznawczej wartości filozofii, a także charakterystykę jego filozoficznych poglądów poprzez ukazanie ich genezy, specyfiki oraz relacji do innych stanowisk i kierunków filozoficznych. Drugi artykuł (27) prezentuje stanowisko Einsteina w kwestii wzajemnych związków nauk szczegółowych i filozofii. Omawia ogólny kontekst metafilozoficzny charakteryzujący przyjęte przez niego koncepcje nauki i filozofii, jak i przedstawia szczegółowo jego poglądy dotyczące wzajemnego wpływu filozofii na naukę, a nauki na filozofię. Trzeci z artykułów poświęconych Einsteinowi (28) ukazuje go jako prekursora popperowskiego hipotetyzmu. Dokonana w nurcie uhistorycznionej filozofii nauki analiza poglądów obydwu uczonych przedstawia proces odchodzenia Einsteina od założeń filozofii pozytywistycznej i przyczyny jego opowiedzenia się za hipotetyzmem. Stanowi też próbę odkrycia powiązań kształtującego się stanowiska Poppera, zwłaszcza jego krytycyzmu poznawczego i fallibilizmu, z poglądami filozoficznymi i dorobkiem naukowym twórcy teorii względności.

W ten nurt badań wpisuje się także monografia poświęcona filozoficznym interpretacjom faktów naukowych (37). Jej zasadniczym problemem jest kwestia zasadności wykorzystywania osiągnięć nauk szczegółowych w uprawianiu filozofii i wskazania prawomocnych sposobów przechodzenia od wiedzy naukowej do filozoficznej. Monografia ta jest owocem kilkuletnich badań i wyrazem dojrzałych, przemyślanych poglądów Autora na temat możliwości dokonywania filozoficznej interpretacji zarówno uzyskiwanych w nauce wyników, jak i stosowanych w niej procedur badawczych. Z jednej strony jest próbą uzasadnienia poprawności takich zabiegów i pokazania konkretnych sposobów ich funkcjonowania. Z drugiej zaś strony wskazuje na praktyczną możliwość przestrzegania zasady autonomiczności tych dwóch dziedzin poznania przy jednoczesnym zachowaniu ich wzajemnej otwartości. Stanowi więc wyraz przekonań Autora o zasadności wyboru stanowiska pośredniego między skrajnym izolacjonizmem a całkowitym unifikacjonizmem w kwestii wzajemnej relacji nauki i filozofii. Ukazuje też złożoność problematyki tych związków, których znajomość i rozumienie pozwala na pogłębione uprawianie filozofii w kontekście nauki (Z. Hajduk).

2.1.2. Filozoficzne wyjaśnianie kosmicznych koincydencji

W ostatnim okresie swojej pracy badawczej Ksiądz Profesor koncentrował się na filozoficznej i światopoglądowej problematyce pojawiającej się w kontekście tzw. kosmicznych koincydencji oraz ich antropicznych i filozoficznych wyjaśnień. Problematyce tej poświęcił szereg obszernych artykułów. Przedstawił w nich nie tylko genezę antropicznego wyjaśniania w rozważaniach kosmologicznych, jego istotę i wewnętrzną strukturę, lecz przeanalizował też wartość poznawczą i zasadność takiego wyjaśniania (31). Dokonał też krytycznej oceny możliwości jego stosowania w ramach konkretnych teorii i hipotez kosmologicznych (32), a także rozważył, w jakim stopniu i na jakiej podstawie można mówić, że kosmiczne koincydencje stanowią subtelne dostrojenie (fine tuning) obserwowanych własności Wszechświata do życia biologicznego (40). W oparciu o wypracowane przez współczesną filozofię nauki kryteria poprawności zabiegów eksplanacyjnych poddał analizie cztery najczęściej proponowane sposoby wyjaśnienia takiego dostrojenia – przypadek, hipotezę wielu wszechświatów, panteizm i teizm (39).

Analizy dotyczące tych szczegółowych zagadnień zainspirowały go do podjęcia badań nad ogólniejszym problemem wyboru najlepszego wyjaśniania filozoficznego faktów naukowych (38). Z jednej strony dostrzegał wielką wagę tego zagadnienia, z drugiej zaś miał świadomość złożoności i wielopłaszczyznowości tego problemu, wskazywał na konkretne trudności w praktycznej realizacji takiego zadania. Zwieńczeniem prowadzonych w tej dziedzinie badań jest niedokończona monografia pt. Filozoficzne wyjaśnianie kosmicznych koincydencji.

2.2. Filozofia nauki

Ważnym przedmiotem zainteresowań badawczych Księdza Profesora były kwestie światopoglądowe, dotyczące zwłaszcza wzajemnych relacji między nauką a teologią i religią. Uprawiana przez niego kosmologia i jej filozofia oraz badania z zakresu metafilozofii dawały mu zasadne podstawy do kompetentnego włączania się w ciągle aktualne dyskusje w tym zakresie. Problematyce tej poświęcił wiele referatów i prelekcji na konferencjach i sympozjach w ośrodkach akademickich Krakowa, Poznania, Łodzi, Zielonej Góry, Torunia i Lublina. Problematyka ta była też przedmiotem prowadzonych przez niego wykładów monograficznych. W swoich publikacjach wykazywał brak sprzeczności między nauką a teologią, uzasadniając np. możliwość pogodzenia nieskończoności czasowej Wszechświata z religijną prawdą o stworzeniu go przez Boga (14) czy też szerzej – uzgodnienia dwóch, przez wielu uważanych za sprzeczne, obrazów świata: teologicznego i naukowego. Dokonywał tego pokazując zarówno filozoficzne implikacje wypracowanego na gruncie współczesnej kosmologii tzw. standardowego modelu ewolucji Wszechświata (17), jak również analizując najczęstsze przyczyny konfliktów między nauką a wiarą (25). Nie ograniczał się jednak tylko do uniesprzeczniania tej relacji, lecz podejmował próby budowania podstaw dialogu miedzy tymi dziedzinami kultury (26) oraz wskazywał możliwość poprawnego metodologicznie wykorzystywania osiągnięć współczesnych nauk przyrodniczych (zwłaszcza kosmologii) w budowaniu komplementarnego obrazu świata i zasadnego argumentowania za prawdami religijnymi (33, 34).

2.3. Metakosmologia

Ta grupa zagadnień obejmuje zarówno problematykę metakosmologiczną podejmowaną w postaci tzw. case studies (studia przypadku), jak i ogólniejszą refleksję nad przedmiotem, stosowanymi metodami i poznawczym statusem kosmologii przyrodniczej, a także próbą eksplikacji przedmiotowych zagadnień filozofii kosmologii.

2.3.1. Historyczne studia przypadku

Pierwszą tego typu publikacją była praca doktorska (1). Stanowiła ona nie tylko rekonstrukcję zaproponowanej przez Einsteina kosmologii w jej bogatym historycznym kontekście, lecz zawierała również szczegółową analizę kontekstu filozoficznego w postaci ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych poglądów jej autora oraz ich wpływu na genezę i rozwój jego kosmologii. Prezentacja tego ważnego dla współczesnej kosmologii fragmentu jej dziejów została dokonana w konwencji uhistorycznionej filozofii nauk przyrodniczych. Wyraźną jej zaletą był fakt przeprowadzenia analiz metodologicznych na przykładzie konkretnej teorii naukowej. Dzięki temu filozofia nauki wykorzystała dane historyczne rozwijającej się nauki, a to z kolei oznaczało większą możliwość zrozumienia wzajemnych relacji pomiędzy tymi dwiema dziedzinami ludzkiej wiedzy (M. Heller).

Pobyty w zagranicznych ośrodkach (roczny na Katolickim Uniwersytecie w Louvain-la-Neuve w Belgii i półroczny w Watykańskim Obserwatorium Astronomicznym w Castel Gandolfo), współpraca naukowa z  prof. O. Godartem i dostęp do źródłowych materiałów z historii kosmologii zaowocowały szeregiem artykułów poświęconych dokonaniom Georgesa Lemaître’a. Ksiądz Profesor przedstawił w nich nie tylko kontekst odkrycia i proces rozwoju hipotezy atomu pierwotnego (4), ale również szerokie historyczne tło filozoficznych przekonań jej autora (6), jego wkład w badania prowadzone przez Papieską Akademię Nauk (11) oraz jego rola w formowaniu się dynamicznego obrazu Wszechświata (9). W kolejnych artykułach dokonał rekonstrukcji metanaukowych poglądów profesora z Louvain zawartych zarówno w jego publikacjach naukowych, jak i nieopublikowanych prywatnych zapiskach, notatkach i szkicach wykładów, konferencjach a nawet kazaniach (8). Dotyczyły przede wszystkim ontyczno-epistemologicznego statusu nauki, teorii wiedzy naukowej oraz metodologii kosmologii. Obejmowały jednak również kwestię wzajemnych relacji między nauką, filozofią a religią. Lemaître postulował wyraźne rozgraniczanie tych trzech płaszczyzn poznawczych, co nie oznaczało, że nie dostrzegał przydatności rozważań kosmologicznych (przyrodniczych) dla problematyki metafizyczno-teologicznej, widząc ich rolę zwłaszcza w łagodzeniu napięć i usuwaniu nieufności między nauką a wiarą (7).

Do tej grupy badań należy również rozprawa habilitacyjna ks. prof. Turka (2). Jej pierwsza część stanowi rekonstrukcję historycznego przejścia od statycznego do ewoluującego obrazu Wszechświata. Część druga jest metodologiczną analizą ogromnego materiału źródłowego z dziejów kosmologii i próbą odpowiedzi na pytania dotyczące koncepcji nauki w perspektywie formowania się idei dynamicznego Wszechświata, zmian w nauce warunkujących akceptację tej idei oraz zasadności uznania tego przejścia za rewolucję naukową (M. Heller). Monografia ta jest opracowaniem doniosłego w dziejach kosmologii zdarzenia łącznie z jego implikacjami filozoficznymi. Uwzględnia również problematykę faktycznych związków między filozofią nauki i historią nauki w procesie kształtowania się dynamicznego obrazu Wszechświata, a tym samym wpisuje się w szerszy kontekst relacji między humanistycznymi a formalnymi metanaukami. Stanowi też ważny, bo oparty na analizie materiału faktycznego, głos w dyskusji zagadnienia racjonalizacji zawartości kontekstu odkrycia (Z. Hajduk). Aspektywne ujęcie fragmentu tej problematyki zostało też zawarte w artykule dotyczącym kontekstu odkrycia idei Wszechświata dynamicznego (24). Szczegółowej analizie poddany został aspekt przedmiotowy, uwzględniający zwłaszcza warunki odpowiedzialne za pojawienie się i rozwój tej idei, oraz czynniki, które zadecydowały o akceptacji nowego, ewolucyjnego obrazu Wszechświata.

2.3.2. Filozofia kosmologii

W ścisłych związkach z konkretnymi zagadnieniami przedmiotowymi ks. prof. J. Turek podejmował również problematykę metaprzedmiotową i ogólnokosmologiczną stawiając sobie za cel w miarę całościowe ukazanie rozległego spektrum kwestii wchodzących w zakres filozofii kosmologii. Efektem jego prac nad realizacją tego zadania stał się obszerny, blisko 50-stronicowy artykuł (29), omawiający zarówno problematykę epistemologiczno-metodologiczną tej dyscypliny (tzw. metodologię zewnętrzną i wewnętrzną), jak i zarys jej problematyki przedmiotowej. W ramach metodologii zewnętrznej przedstawione zostały takie zagadnienia jak: status kosmologii jako nauki przyrodniczej, jej baza empiryczna, charakter i poznawcza wartość stosowanych w niej testów empirycznych, zagadnienie jej rozwoju i zachodzących w jej ramach rewolucji naukowych, a także relacja do innych dyscyplin, głównie filozofii. Zagadnienia metodologii wewnętrznej dotyczyły warunków niezbędnych do zaistnienia kosmologii jako nauki empirycznej, zwłaszcza problemu ekstrapolacji, charakteru i zasadności przyjmowanych przez nią założeń oraz koncepcji Wszechświata, jako przedmiotu badań kosmologicznych. Problematyka przedmiotowa objęła natomiast najważniejsze zagadnienia z zakresu szeroko rozumianej filozofii przyrody, filozofii Boga i pewnej ontologii Wszechświata jako całości, zwłaszcza problematyki czasu i przestrzeni, skończoności i nieskończoności Wszechświata, jego czasowego początku, antropicznego charakteru oraz dostrzeganych prawidłowości i struktury przyczynowej.

W grupie zagadnień dotyczących filozofii przyrody mieści się także cały szereg haseł encyklopedycznych opracowanych zarówno dla Encyklopedii Katolickiej (np. 41, 46, 48, 64, 73), jak i Powszechnej Encyklopedii Filozofii (np. 44, 45, 55, 58, 66). Szczegółowym przedmiotem badań z tej dziedziny stał się również czynnik empiryczny i jego rola w konstruowaniu, funkcjonowaniu i akceptowaniu teorii kosmologicznych (15). Ksiądz Profesor ukazał dwie strategie uprawiania kosmologii (ekstrapolacyjna i dedukcyjna) i sposób wykorzystania w nich danych empirycznych zarówno w procedurach dochodzenia do wiedzy kosmologicznej (problematyka odkrycia naukowego), jak i na etapie sprawdzania skonstruowanych modeli (kontekst uzasadniania).

2.4. Filozofia przyrody

Znaczącym przedmiotem badań Księdza Profesora były również zagadnienia z zakresu tradycyjnie rozumianej problematyki filozofii przyrody, zwanej też kosmologią filozoficzną. Do tych kwestii należała problematyka czasu i przyczynowości oraz własności Wszechświata, zwłaszcza jego racjonalności, przestrzennej i czasowej (nie)skończoności, a także antropicznego charakteru.

2.4.1. Własności Wszechświata

2.4.1.1. Racjonalność

Sukcesy zastosowania matematyki do opisu przyrody stały się, również dla ks. prof. J. Turka, inspiracją do podejmowania rozważań filozoficznych nad strukturą rzeczywistości i odpowiedzi na postawione przez Einsteina pytanie, dlaczego niezależny od doświadczenia owoc ludzkiego myślenia, jakim jest matematyka, tak doskonale stosuje się do przedmiotów rzeczywistych? Głosem w dyskusji na temat ontyczno-epistemologicznej charakterystyki badanej rzeczywistości była próba przedstawienia problematyki filozoficznej powiązanej z zagadnieniem matematyzacji przyrody (13). Sama matematyzacja określona została jako procedura poznawcza, wykorzystująca aparaturę i metody matematyczne do poznawania rzeczywistości przyrodniczej. Posiada ona jednak szerszy kontekst filozoficzny nawiązujący, z jednej strony, do tradycyjnego problemu racjonalności przyrody, z drugiej zaś do możliwości rozstrzygania o niektórych tezach przyrodoznawstwa, a szerzej, do problemu relacji i wzajemnych związków między nauką a filozofią.

2.4.1.2. Nieskończoność przestrzenna i czasowa

Zagadnienie (nie)skończoności Wszechświata należy do klasycznych problemów filozofii przyrody. I choć w znacznej mierze został on przejęty przez kosmologię przyrodniczą, to jednak kwestia przestrzennych, a zwłaszcza czasowych rozmiarów Wszechświata, dalej pozostaje, zdaniem wielu, ważnym zagadnieniem filozoficznym. Proponowane przez kosmologię sposoby empirycznego rozstrzygania tej kwestii spowodowały wzrost zainteresowania tym problemem zarówno od strony przedmiotowej, jak i metaprzedmiotowej. Zaczęto pytać zwłaszcza o zasadność przyjmowanych w różnych kosmologiach założeń wpływających bezpośrednio na kształt proponowanych w tym względzie rozwiązań. Do tych dyskusji włączył się ks. prof. J. Turek analizując koncepcję nieskończoności Wszechświata w kosmologii Robertsona-Walkera oraz założenia tkwiące u podstaw podejmowanej w jej ramach problematyki (12). Założenia te (zasada kosmologiczna, własności czasu i przestrzeni, przekonanie o prostocie Wszechświata) mają charakter filozoficzny i świadczą o silnych związkach nauki z filozofią, gdyż bez tych założeń wyraźne sformułowanie postawionego problemu i zaproponowane w ramach kosmologii rozwiązanie nie byłoby możliwe.

Problematyka czasowego początku Wszechświata podjęta została także w szerszym kontekście pytania o sposób uprawiania i nauczania filozofii (30). Ksiądz Profesor poddał krytycznej analizie możliwości wykorzystania osiągnięć współczesnej kosmologii (zwłaszcza teorii Wielkiego Wybuchu i koncepcji kosmologii kwantowej) tej kwestii. Przedstawił stan wiedzy kosmologicznej na temat czasowego początku badanego przez nią Kosmosu, przeanalizował jej kreacjonistyczne i antykreacjonistyczne interpretacje, i wykazał, że są one bezzasadne zarówno z racji metodologicznych, jak i przedmiotowych. Otrzymany wniosek pozostał więc zgodny z tezą św. Tomasza z Akwinu, że prawdy o czasowym początku Wszechświata nie można udowodnić rozumowo, lecz jedynie przyjąć na podstawie Objawienia.

2.4.1.3. Charakter antropiczny

Spośród wszystkich własności Wszechświata najwięcej uwagi Ksiądz Profesor poświęcił tym cechom, które są konieczne, by mogło pojawić się i rozwinąć życie w znanej nam postaci węglowej. W tym nurcie badań przeanalizowane zostały przyrodnicze (fizyko-chemiczne i kosmologiczne) uwarunkowania życia i na podstawie tej wiedzy określona została wyróżniona pozycja człowieka we Wszechświecie (18). Nie rozstrzyga to jednak kwestii światopoglądowych, gdyż wiedza przyrodnicza dopuszcza zarówno teistyczną, jak i materialistyczną interpretację antropizmu. Kolejnym podjętym w tym nurcie zagadnieniem był ewolucyjny charakter przemian, jakim podlega materialna zawartość Wszechświata w trakcie jego ekspansji i ściśle związane z tą ekspansją procesy: z jednej strony globalna tendencja do rozpraszania energii, z drugiej zaś lokalne pojawienie się bardzo złożonych struktur biologicznych (20).

Analizie poddane zostały także przestrzenne i czasowe rozmiary Wszechświata prowadzące do pytania o prawa lub teorie naukowe, które mogłyby stanowić wyjaśnienie (najlepiej przyczynowe) tak ogromnych rozmiarów. Ponieważ standardowy model ewolucji kosmicznej nie jest w stanie podać żadnych racji, a tym bardziej przyczyn, uzasadniających jego obserwowaną wielkość, proponowane są różne wyjaśnienia. Jedną z takich propozycji jest tzw. wyjaśnienie antropiczne, według którego Wszechświat jest tak ogromny w swojej masie oraz rozmiarach przestrzennych i czasowych, ponieważ wymaga tego fakt istnienia znanej nam na Ziemi węglowej postaci życia. W przeciwnym bowiem razie nie byłoby warunków sprzyjających powstaniu takiego życia, a w konsekwencji nie byłoby w nim również nas, jako obserwatorów (22). Wyjaśnianie antropiczne znacznie różni się od najczęściej stosowanego w naukach przyrodniczych kauzalnego schematu wyjaśniania, w którym przyczyna wyjaśnia skutek. W ujęciu antropicznym natomiast fakt istnienia życia jest skutkiem, który ma wyjaśniać swoją przyczynę, czyli własności Wszechświata. Pomimo zgłaszanych zastrzeżeń wobec zasady antropicznej i w zależności od jej słabej bądź mocnej wersji, wyjaśnienie to posiada jednak swoją wartość poznawczą. Pomaga bowiem dostrzec i lepiej zrozumieć specyfikę związku człowieka z Wszechświatem, w szczególności świata organicznego z nieorganicznym oraz struktur lokalnych z wielkoskalowymi. Stanowi więc istotne poszerzenie naszej wiedzy o Wszechświecie.

Kontynuacją tych badań były podjęte przez Księdza Profesora szczegółowe analizy powiązań ewolucji biologicznej (bio- i antropogenezy) z ewolucją kosmiczną (kosmogenezą). Charakterystyka fizykochemicznych podstaw życia i wynikających z nich koniecznych warunków jego powstania i rozwoju umożliwiła wskazanie sposobów realizacji tych uwarunkowań, konkretnych przejawów „dostrojenia” Wszechświata do wymagań, jakie musiał on spełnić, by mogło się w nim pojawić i ewoluować znane nam życie biologiczne oparte na związkach węgla (35). Analizy zarówno parametrów kosmologicznych, jak i fundamentalnych stałych fizycznych pokazały, że ich wartości wyznaczają wszystkie konieczne do zaistnienia takiego życia prawa przyrody i własności Wszechświata. Stąd związki te nazywane są kosmicznymi koincydencjami.

W nurcie rozważań antropicznych ks. prof. Turek podjął również problem celowości Wszechświata (36). Analizy dotyczące praw przyrody i warunków brzegowych pod kątem ich związków z globalnymi własnościami Wszechświata mogą bowiem pomóc w rozważaniach i ewentualnych rozstrzygnięciach w tej kwestii. Gdyby teorie kosmologiczne (np. teoria Wielkiego Wybuchu, hipoteza wielu wszechświatów, model Hawkinga-Hartle’a) potrafiły wyjaśnić, dlaczego prawa przyrody i warunki początkowe są takie, a nie inne, byłyby również w stanie udzielić odpowiedzi na pytanie o celowość Wszechświata. Teorie te, choć nie wprost, to jednak sugerują takie pytania i poszukują w tej kwestii wyjaśnień. Przeprowadzone analizy pokazały jednak, że mimo podejmowanych prób, nie są one w stanie udzielić na nie zasadnych odpowiedzi. Oznacza to, że kwestia celowości naszego Wszechświata, nawet w wymiarze praw i warunków brzegowych (początkowych), przekracza możliwości badawcze współczesnej kosmologii.

2.4.2. Czas i przyczynowość

Wśród typowych dla filozofii przyrody zagadnień, jakie w swych badaniach podejmował ks. prof. J. Turek znalazła się również problematyka przyczynowości, a zwłaszcza wieloaspektowa i niejednoznaczna, a przez to mocno dyskutowana, kwestia miejsca i znaczenia czynnika czasowego w związkach przyczynowych (16). Zaprezentowane zostały dwa opozycyjne stanowiska, z których jedno docenia rolę czasu w związku przyczynowym, a drugie próbuje czas z tego związku eliminować. Przeprowadzone analizy pokazały, że wybór jednego z tych stanowisk zależy w znacznej mierze od stosowanego typu argumentacji a zwłaszcza od filozoficznej koncepcji związku przyczynowego. Zawężenie rozważań tylko do płaszczyzny ontycznej bądź logicznej (formalnej) prowadzi zwykle do pomijania czynnika czasowego. Uwzględnianie natomiast strony zjawiskowej (np. w rozważaniach przyrodników i filozofów przyrody) zmusza do wzięcia pod uwagę czasowej nieodwracalności pewnych zjawisk i nie dopuszcza do wyeliminowanie czynnika czasowego ze związków przyczynowych. Przyczynowość jest bowiem bezpośrednio związana ze zmianami, a te stanowią nieodłączną podstawę wszelkich relacji czasowych. Z tych względów przyrodnicy, którzy uznają czas za podstawowy atrybut bytu materialnego, uznają jego znaczenie również w strukturach związku przyczynowego. Natomiast ci, dla których czas nie stanowi istotnego elementu badanej rzeczywistości, nie uwzględniają też jego roli w rozważaniach przyczynowych.

 

Na podstawie opracowania Dariusza Dąbka